ZAŁOŻENIA GEOPOLITYKI IWANA IV GROŹNEGO I JEJ REALIZACJA W ROSJI W LATACH 1547‒1584. CZ. I

W artykule przestawiono główne założenia geopolityczne w czasach rządów cara Rosji Iwana IV Groźnego i sposoby ich realizacji. Ekspansję Rosji w tym czasie ukierunkowała w dużym stopniu geografia, ale za konkretne działania w czasie i przestrzeni odpowiadał Iwan IV. Jeszcze w okresie Wielkiego Księstwa Moskiewskiego wytyczono główne zamierzenia geostrategiczne. Należały do nich: 1. Zapewnienie bezpieczeństwa od strony granic wschodnich państwa i skierowanie ekspansji przeciwko państwom będących spadkobiercami Mongołów. 2. Zdobycie dostępu do Bałtyku i przesunięcie granic na zachód w celu zjednoczenia ziem należących na przestrzeni wieków do Rusi Kijowskiej. To „zbieranie ziem ruskich” miało też połączyć wyznawców prawosławia pod jednym panowaniem Cerkwi rosyjskiej. 3. Rozbudowa odpowiedniej ideologii dla uzasadnienia spraw politycznych. W tym czasie pojawia się teoria przedstawiająca Moskwę jako „Trzecie Rzym”, mająca po upadku Konstantynopola potwierdzać władzę Moskwy nad wszystkimi ludami prawosławnymi, a w przyszłości także będąca czynnikiem uzasadniającym roszczenia rosyjskie do terenów po byłym Cesarstwie Bizantyńskim. Iwan IV Groźny w wyniku podjętych działań stał się jednym z pierwszych władców rosyjskich, który z dużymi sukcesami realizował te założenia geopolityczne, odnosząc przy tym również porażki. Był też pierwszym władcą, który dzięki swoim działaniom stworzył pojęcie „eurazjatyckiej Rosji”. Artykuł składa się z części omawiających realizację planów Iwana IV Groźnego oraz jego sukcesy i porażki na trzech głównych kierunkach jego polityki. Cele, jakie sobie wyznaczył car, nie zostały przez niego w pełni zrealizowane, ale odgrywały rolę uniwersalną także dla przyszłych władców Rosji, którzy jakby wypełniając jego testament polityczny, dążyli do podobnych celów w polityce zagranicznej. Osąd działań cara Iwana IV w Rosji dziś nie jest jednoznaczny, oceny wahają się od uwielbienia aż po nienawiść.

Pełny tekst (pdf)

1. Acton E., Rosja dziedzictwo caratu i władzy radzieckiej, Warszawa 2013.
2. Aleksiejewa W., Zieleniew J.I., Jakunin W.I., Gieopolitika w Rossiji. MieżduWostokom i Zapadom. Koniec XVIII – naczało XX w., Sankt-Petersburg 2001.
3. Andrusiewicz A., Iwan Groźny, Warszawa 2006.
4. Bäcker R., Międzywojenny eurazjatyzm. Od intelektualnej kontrakulturacji do totalitaryzmu?, Łódź 2000.
5. Bazylow L., Wieczorkiewicz P., Historia Rosji, Wrocław 2005.
6. Besancon A., Święta Ruś, Warszawa 2012.
7. Billington J. H.,Ikonaitopór. Historia kultury rosyjskiej, Kraków 2008.
8. Bogucka M., Zboże rosyjskie na rynku amsterdamskim w pierwszej połowie XVII wieku, „Przegląd Historyczny” 1962/4.
9. Bojko K., Stosunki dyplomatyczne Moskwy z Europą Zachodnią w czasach Iwana III, Kraków 2010.
10. Braudel F., Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm XV‒XVIII wieku. Gry wymiany,t.III, Warszawa 1992.
11. Braudel F., Morze Śródziemne i świat śródziemnomorski w epoce Filipa II,t. 1, Warszawa 2004.
12. Carrèred’Encausse H., Eurazjatyckie imperium. Historia Imperium Rosyjskiego od 1552 r. do dzisiaj, Kęty 2014.
13. Chodakowski N.I., TretijRim, Moskwa 2002.
14. Chojnicka K., Idee towarzyszące procesowi uzyskiwania przez Moskwę dominacji na ziemiach ruskich w XV, XVI wieku, [w:] Oblicza Wschodu w kulturze polskiej,red. G. Kotlarski, M. Figura,Poznań 1999.
15. Chojnicka K., Narodziny rosyjskiej doktryny państwowej. ZoePaleolog – między Bizancjum, Rzymem a Moskwą, Kraków 2001.
16. Czy Putin jest awatarem? – rozmowa z Aleksandrem Duginem, „Fronda” 2001/23‒24.
17. Fennell J.L.I., The Correspondence between Prince A. M. Kurbsky and Tsar Ivan IV of Russia, Cambridge 1955.
18. Floria B.N., Magnateria litewska a Rosja w czasie drugiego bezkrólewia, „Odrodzenie i reformacja” 1977/XXII.
19. Floria B.N., Russko-polskijeotnoszenii i politiczeskojerazwitjeWostocznojJewropywowtoroj połowinie XVI – naczale XVII w., Moskwa 1978.
20. Floria B.N., IwanGroznyj, Moskwa 1999.
21. Franklin S., Sheppard J., The Emergence of Rus, 750‒1200, London 1996.
22. Gerson A.J., Vaughn E.V., Studies in the history of English commerce in the Tudor period,I:The organization and early history of the Muscovy company,II: English trading expeditions into Asia under the authority of the Muscovy company (1557‒1581), New York 1912.
23. Gołąbek P., Lew GumilowiAleksanderDugin. O dwóch obliczach eurazjatyzmu w Rosji po 1991 roku, Kraków 2012.
24. Gumilow L., Od Rusi do Rosji, Warszawa 2004.
25. HalperinCh.J., Russia and Golden Horde: the Mongol Impact on Medieval Russian History,London 1987.
26. Heizer P., Neoopricznina – Aleksander Dugin i Eurazjatycki Związek Młodzieży, „Przegląd Rusycystyczny”140/4 (2012).
27. Heller M., Historia Imperium Rosyjskiego, Warszawa 2009.
28. Historia dyplomacji polskiej, t. I: połowa X w. ‒ 1572, red. M.Biskup, Warszawa 1982.
29. Kaługin W., Car Iwan Groznyj i kniaź Andriej Kurbskij: Stili myszlenija i tworczestwa, [w:] Pisarz i władza. Od Awwakuma do Sołżenicyna, red. B. Mucha,Łódź 1994.
30. Kennedy P., Mocarstwa świata. Narodziny, rozkwit, upadek, Warszawa 1994.
31. Khodarkovsky M., Four Degrees of Separation: Constructing Non-Christian Identities in Muscovy, [w:] Culture an Identity in Muscovy, 1359‒1584, red.A.M. Kleimola, G.D. Lenhoff, Moskwa 1994.
32. Khodarkovsky M., Na granicach Rosji. Budowanie imperium na stepie 1500‒1800, Warszawa 2009.
33. Kłoczowski J., Młodsza Europa, Warszawa 2003.
34. Kobrin W., Iwan Groznyj, Moskwa 1989.
35. Koneczny F., Cywilizacja bizantyńska, Londyn 1973.
36. Krasowski K., Lesiński B., Sikorska-Dzięgielewska K., Walachowicz J., Powszechna historia państwa i prawa, Poznań 1993.
37. LeDonne J.P., The Russian Empire and the World. The Geopolitics of Expansion and Containment, Oxford 1997.
38. Łapiński Z., Pośmiertny żywot Iwana Groźnego, „Tygodnik Powszechny” 1987/42.
39. Madejski D., Pocałunek mongolskiego księcia. Eurazjatyzm Rosji w myśli Aleksandra Dugina cz. I, 2011, http://www.konserwatyzm.pl/artykul/3266/pocalunek-mongolskiego-ksiecia-eurazjatyzm-rosji-w-mysli-ale.
40. Madriaga I. de, Ivan the Terrible, New Haven 2005.
41. Malleson G. B., The Decisive Battles of India from 1746 to 1819, London 1885.
42. Małowist M., Wschód a Zachód Europy XIII–XVI wieku, Warszawa 2006.
43. Marciniak W., Imperium i państwo: historia pojęć w kontekście dziejów Rosji, [w:] Rosja i Europa Wschodnia: „imperiologia stosowana”,red. A. Nowak, Kraków 2006.
44. Martin J., Medieval Russi, 980‒1584, Cambridge 1995.
45. Massaka I., Eurazjatyzm. Z dziejów rosyjskiego misjonizmu, Wrocław 2001.
46. Michajłow W.A., Gieopolitika. Ucziebnik, Moskwa 2010.
47. Morris J., Dlaczego Zachód rządzi – na razie, Poznań 2015.
48. Natanson-Leski J., Granica moskiewska w epoce jagiellońskiej, Oświęcim 2014.
49. Nowak A., Putin. Źródła imperialnej agresji, Warszawa 2014.
50. Nye J., Soft Power. Jak osiągnąć sukces w polityce światowej, Warszawa 2007.
51. Ostrowski D., Muscovy and the Mongols: Cross-Cultural Influences on the Steppe Frontier, 1304‒1589, Cambridge 1998.
52. Pain E.A., Mieżduimperiej a nacyiej. Modernistskij projekt i jgotradicyonalistkajaaltiernativa w nacyonalnojpolitikieRossii. FondLibieralnajamisija, Moskwa 2003.
53. Paradowski R., Eurazjatyckie imperium Rosji. Studium Idei, Toruń 2001.
54. Pawłow A., Perrie M., Iwan Groźny. Car i tyran, Warszawa 2008.
55. Pelenski J., Russia and Kazan. Conquest and Imperial Ideology (1438‒1560s), The Hague 1974.
56. Pipes R., Rosja carów, Warszawa 2012.
57. Płatonow S.F., Ivan the Terrible, Gulf Breeze 1974.
58. Poe M., Izobrietienije koncepciji „Moskwa – trietij Rim”,„Ab Imperio” 2000/2.
59. Riasanovsky N. V., Steinberg M. D.,Historia Rosji. Kraków 2009.
60. Rojek P., Przekleństwo imperium. Źródła rosyjskiego zachowania, Kraków 2014.
61. Rowland D., Moscow – The Third Rome or the New Israel?, „Russian Review” 1996.
62. Salimow I., PoliticzieskajageomorfologijaRossiji, [w:] Impierijaprostranstwa. Chriestomatija po gieopolitikie i gieokulturieRossiji, red.D.N. Zamiatin, A.N.Zamiatin, Moskwa 2003.
63. Serczyk W.A., Iwan Groźny, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1977.
64. Serczyk W.A., Radziecka dyskusja o absolutyzmie w Rosji, „Kwartalnik Historyczny” 1973/3.
65. Shaw S., Historia Imperium Osmańskiego i Republiki Tureckiej,t. 1:1280‒1808, Warszawa 2012.
66. Skrynnikow R.G., Ivan the Terrible, Gulf Breeze 1981.
67. Skrynnikow R.G., TragiedijaNowgoroda, Moskwa 1994.
68. Soloviev A.V., Holy Russia. The History of a Religious – Social Idea, Gravenhage 1959.
69. Stevens C.B., Rosyjskie wojny 1460‒1730. Narodziny mocarstwa, Warszawa 2003.
70. Szczaniecki M., Powszechna historia państwa i prawa, Warszawa 2003.
71. Tarczyński A., Podbój imperiów Inków i Azteków, Warszawa 2009.
72. Topolski J., Narodziny kapitalizmu w Europie w XIV–XVII w., Poznań 2003.
73. Urban W., Nowożytni najemnicy, Warszawa 2008.
74. Uspienski B., Car i patriarcha. Charyzmat władzy w Rosji. Bizantyjski model i jego nowe rosyjskie ujęcie, Katowice 1999.
75. Uspienski B., Religia i semiotyka, wybrał, przeł.i przedmową opatrzył B. Żyłko, Gdańsk 2001.
76. Willan T.S., The Early History of the Russia Company, 1553‒1603, Manchester 1956.
77. Wipper P.Y., Ivan Grozny, Moskwa 1994.
78. Wójcik Z., Dzieje Rosji1533‒1801, Warszawa 1971.
79. Wójcik Z., Wokół epoki Iwana Groźnego, „Kwartalnik Historyczny” 1975/2.
80. Zajączkowski W., Rosja i narody. Ósmy kontynent. Szkic dziejów Eurazji, Warszawa 2009.
81. Zakrzewski W., Stosunki Stolicy Apostolskiej z Iwanem Groźnym i wielkim księciem moskiewskim, „Przegląd Polski” 1872‒1873,t. I‒IV.