WALKA Z WROGIEM – CECHA KONSTYTUTYWNA KOMUNISTYCZNEJ MYŚLI POLITYCZNEJ

Kategoria wroga była immanentną cechą komunistycznego stylu myślenia, odzwierciedloną następnie w systemie politycznym państw demokracji ludowej. Widoczne było zapotrzebowanie na istnienie wroga, który był stały, a zmieniał się jedynie jego obraz.  Świat komunistyczny złożony był przede wszystkim z wrogów. Wróg był niezbędny, nawet mityczny. Ruch komunistyczny wykreował dwie kategorie wrogów. Do pierwszej zaliczyć należy niejako tradycyjnych, „klasowych”  wrogów ruchu komunistycznego, „przejętych” wraz z państwem w 1944 roku, a traktowanych jako wrogów realnych, czyli różnego rodzaju: 1) grupy społeczne w postaci tzw. elementów kapitalistycznych – przedsiębiorców, chłopów, 2) organizacje i instytucje polityczne  i wojskowe; 3) konkurencyjne wobec marksizmu ideologie i doktryny. Stałym wrogiem ulokowanym poza państwem był amerykański i angielski imperializm. Drugą kategorią byli wrogowie wykreowani w państwach komunistycznych, tzw. wrogowie obiektywni i potencjalni.

Kategoria wroga obiektywnego odnosiła się do podmiotu nie ze względu na jego uczynki bądź zaniechania, lecz wskutek arbitralnego wskazania i naznaczenia przez rządzących. Kategorię wroga obiektywnego łączyć należy z Leninowską ideą winy obiektywnej. Obiektywną winą było wszystko to, co mogłoby być wykorzystane przez wrogów klasowych. Wróg potencjalny istniał tak jak potencjalne przestępstwo, czyli takie, które rządzący mogli sobie wyobrazić, abstrahując od tego, czy zostało realnie popełnione.

Walka z rzeczywistymi bądź mitycznymi wrogami pozwalała realizować różne cele: różnicować społeczeństwo, tłumaczyć różnorodne niepowodzenia, uzasadniać istnienie służby bezpieczeństwa i potrzebę jej wzmocnienia, budować partię nowego typu. Wróg w systemie politycznym Polski Ludowej spełniał wieloraką rolę: umożliwiał zmianę kierownictwa partii/państwa, pozwalał na mobilizację społeczeństwa oraz konsolidację partii i kierownictwa, pełnił funkcję „wentyla” bezpieczeństwa, a także  umożliwiał realizację planów, których samodzielne wykonanie było niemożliwe.

Pełny tekst (pdf)

1. Arendt H., Korzenie totalitaryzmu, t. 2, tłum. D. Grinberg, M. Szawiel, Warszawa 2008.
2. Becker R., Totalitaryzm. Geneza. Istota. Upadek, Toruń 1992.
3. Centrum władzy. Protokoły posiedzeń kierownictwa PZPR. Wybór z lat 1949-1970, oprac. A. Dudek, A. Kochański, K. Persak, Warszawa 2000.
4. Cortois S., Werth N. i in., Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, wstęp do polskiego wydania K. Kersten, Warszawa 1999.
5. Friedrich C. J., Brzeziński Z., Totalitarian Dictatorship and Autocracy, Cambridge 1956.
6. Gomułka W., Przemówienia. Październik 1956–wrzesień 1957, Warszawa 1959.
7. Gomułka W., Przemówienia. Wrzesień 1957–grudzień 1958, Warszawa 1959.
8. III Plenum Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (11, 12, 13 listopada 1949 r.), ND 1949
9. International Encyklopedia of the Social Science, New York 1968.
10. Komunizm. Ideologia, system, ludzie, red. T. Szarota, Warszawa 2001.
11. Lenin W. I. , Dzieła wszystkie, t. 6, Warszawa 1985.
12. Lenin W. I., Dzieła wybrane, t. 3, Warszawa 1978.
13. Linz J. J., Totalitaryzm i autorytaryzm, [w:] Władza i społeczeństwo. Antologia tekstów z zakresu socjologii polityki, wybór i oprac. J. Szczupaczyński, Warszawa 1995.
14. Marks K., Kapitał. Krytyka ekonomii politycznej, t. 1, Warszawa 1956.
15. Metody pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa wobec kościołów i związków wyznaniowych 1945–1989, wstęp, wybór dokumentów, red. A. Dziurok, oprac. K. Banaś i in., Warszawa 2004.
16. Mołdawia T., Ludzie władzy 1944–1991. Władze państwowe i polityczne Polski według stanu na dzień 28 II 1991, Warszawa 1991.
17. O sytuacji w KPJ [Rezolucja Biura Informacyjnego z czerwca 1948 r.], „Nowe Drogi” 1948, nr 10.
18. Orzechowski M., Wizja społeczeństwa socjalistycznego w teorii i praktyce polskiego ruchu robotniczego, „Z Pola Walki” 1984, nr 1-2.
19. Pipes R., Rewolucja rosyjska, autoryzowany przekład z j. ang. T. Szafar, Warszawa 1994.
20. Rezolucja KC PPR w sprawie odchylenia prawicowego i nacjonalistycznego w kierownictwie partii i sposobów jego przezwyciężenia [2 września 1948 r.], „Nowe Drogi” 1948, nr 11.
21. Ryszka F., Państwo stanu wyjątkowego. Rzecz o systemie państwa i prawa Trzeciej Rzeszy, Wrocław-Warszawa-Kraków, Gdańsk-Łódź 1985.
22. Ryszka F., Poglądy na koncepcję państwa, „Studia Nauk Politycznych” 1984, nr 5.
23. Schmitt C., Der Begriff des Politischen, Berlin 1979.
24. Skarzyński R., Mobilizacja polityczna. Współpraca i rywalizacja człowieka współczesnego w wielkiej przestrzeni i długim czasie, Warszawa 2011.
25. Sołżenicyn A., Archipelag Gułag 1918–1956. Próba dochodzenia literackiego, t. 1, autoryzowany przekład z j. ros. J. Pomianowski (M. Kaniowski), Warszawa 1991.
26. Sprawozdanie z prac Komisji KC PZPR powołanej do wyjaśnienia przyczyn i przebiegu konfliktów społecznych w dziejach Polski Ludowej, „Nowe Drogi” 1983 [dodatek].
27. Torańska T., Oni, Warszawa 1989.
28. Trembicka K., Mediator, obserwator i świadek historii. Kościół katolicki wobec Okrągłego Stołu, [w:] Kościół – religia – myśl katolicka. Księga Jubileuszowa z okazji 70 rocznicy urodzin Pana Profesora Antoniego Mieczkowskiego, red. E. Maj, A. Wójcik, J. Sanecka, E. Podgajna, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2012.
29. Trembicka K., Okrągły Stół w Polsce. Studium o porozumieniu politycznym, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2003.
30. Trembicka K., Wrogowie w myśli politycznej Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Lublin 2013.
31. Walicki A., Marksizm i skok do królestwa wolności: Dzieje komunistycznej utopii, Warszawa 1996.