JESZCZE O DALEKICH ANALOGIACH DO ROTUNDY ŚW. MIKOŁAJA W PRZEMYŚLU

Rotunda św. Mikołaja, której relikty zostały odkryte pod prezbiterium katedry ob. łac. w Przemyślu, mieści się w licznej grupie budynków centralnych o złożonym programie przestrzennym z nawą i otaczającym ją pierścieniu ambitu, ponad którym znajdowała się galeria emporowa. Taka forma pojawia się w IV w. w kręgu fundacyjnym Konstantyna Wielkiego, Heleny i Konstancji. O analogiach europejskich i na terenie Palestyny była już mowa we wcześniejszych pracach. Omawiano obiekty w Rzymie (baptysterium św. Jana na Lateranie i mauzoleum S. Constanza) oraz na terenie Palestyny (kościół Grobu Świętego). Do największych obiektów powstałych na przełomie IV/V w. należy kościół św. Wawrzyńca (San Lorenzo)
w Mediolanie. Wzorem dla autorów wielu realizacji był kościół Sergiusza i Bakchusa w Konstantynopolu, który wraz z Hagia Sophia należy do najwybitniejszych budowli wczesnochrześcijańskich. Świątynie te składały się z trzech elementów: kolistej nawy przekrytej kopułą, narteksu i atrium. W niniejszej pracy zostaną omówione realizacje gruzińskie i armeńskie, które dowodzą, że docierała tam idea budowli centralnej, co można zapewne wyjaśnić wczesnym okresem dominacji chrześcijaństwa w Gruzji i Armenii. Opisane kolejne przykłady założeń centralnych wczesnych świątyń chrześcijańskich jeszcze raz potwierdzają powszechność tego typu rozwiązań w okresie od IV do XIV wieku. Dalsze studia, zarówno terenowe, jak i gabinetowe, zapewne ujawnią kolejne przykłady.

Pełny tekst (pdf)

1. A. Kunysz, J.T. Frazik, Badania archeologiczne na teranie Przemyśla w roku 1961. Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za rok 1961, Rzeszów 1961, s. 6-12.
2. J.T. Frazik, Relikty rotundy pod prezbiterium katedry przemyskiej w świetle dotychczasowych badań. Biuletyn Historii Sztuki, t. 24, nr 2, 1962, s. 222-225; Technika muru rotundy na placu katedralnym w Przemyślu i uwagi z tym związane. Czasopismo Techniczne, R. 67, 1962, s. 28-33;
3. A. Kunysz, Wyniki badań archeologicznych na terenie Przemyśla w rejonie Starego Miasta w roku 1961. Rocznik Przemyski, t. IX, 1962, z. 2, s. 352-361. Najnowsze wyniki badań archeologicznych na terenie Przemyśla w rejonie Starego Miasta, Rocznik Województwa Rzeszowskiego, t. III, Rzeszów 1963, 294-301.
4. Z. Pianowski, M. Proksa, Najstarsze budowle Przemyśla. Badania archeologiczno-architektoniczne do roku 2006. Rzeszów 2008.
5. J. Dyba, Etnokonfesijna prinależnost rotund X-XIII ST. ukrainsko-polskogo ta ukrainsko-ugors-kogo porubizija. Narodoznawczi Zosziti 2/2000, s. 222-227; Architektura rotundy św. Mikołaja w Peremiszli. Drogobickij Krajeznawczij Zbirnik, VI, 2002, s. 66-79.
6. A. Tomaszewski, Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 245-247, 356 i nn.
7. Z. Pianowski, Sedas regni principal es. Wawel i inne rezydencje piastowskie do połowy XIII wieku na tle europejskim. Kraków 1994, s. 145.
8. P. de Palol, Wczesnochrześcijańska Sztuka Zachodu, [w:] Sztuka Świata, t. 3, Warszawa 1993, s. 40.
9. M. Machowski, Ekspansja sztuki bizantyjskiej. Sztuka Bałkanów i Rusi, [w:] Sztuka Świata, t. 3, Warszawa 1993, s. 157.