POLSKA PARTIA ROBOTNICZA WOBEC POLSKIEJ PARTII SOCJALISTYCZNEJ NA RZESZOWSZCZYŹNIE W LATACH 1944–1948

Niniejszy tekst przestawia stosunki pomiędzy Polską Partią Robotniczą a Polską Partią Socjalistyczną w południowo-wschodniej Polsce, określanej jako Rzeszowszczyzna w latach 1944–1948. Autor oparł swoją prace na dokumentach partii komunistycznej (PPR) oraz policji politycznej (Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego). Analiza zachowanej dokumentacji obrazuje proces likwidacji PPS przez PPR. Partia komunistyczna zmierzała bowiem ku pełnej dominacji PPS. Wykorzystywała do tego w tym czasie swoją propagandę. Proces zakończył się w 1948 roku, kiedy PPS została wchłonięta przez PPR. W rezultacie tego powstała PZPR (Polska Zjednoczona Partia Robotnicza – PZPR). W artykule opisano dylematy działaczy PPS, którzy zostali zmuszeni do wyboru pomiędzy obroną własnej niezależności a pełnym podporządkowaniem komunizmowi. Istotna w tym procesie była rola Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Opracowanie przyczynia się do kompleksowej prezentacji monopolizacji władzy przez komunistów w powojennej Polsce. Artykuł, mimo że ma charakter regionalny, wpisuje się do głównego nurtu historiografii, traktującej o komunizmie, który był totalitarną formą ustrojową

Pełny tekst (pdf)

[1] 1944 październik 10 – Informacja przedstawiciela KC PPR w Moskwie Leona Finkelszteina o przebiegu konferencji (XXV Kongresu) PPS w Lublinie 10–11 września 1944 r., przekazana instruktorowi WKP(b) Nikołajowi Puchłowowi, [w:] Polska–ZSRR. Struktury podległości. Dokumenty WKP(b) 1944–1949, oprac. G.A. Bordiugow, A. Kochański, A. Koseski, G.F. Matwiejew, A. Paczkowski, Warszawa 1995, s. 95–99.
[2] 1945 maj 23 – Pismo szefa Zarządu VII Głównego Zarządu Politycznego Armii Czerwonej generała-majora Michaiła Burcewa do kierownika Wydziału Informacji Międzynarodowej KC WKP(b) Georgi Dymitrowa wraz z wyciągiem z raportu 1. Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej o wzajemnych stosunkach partii polskich, wchodzących do bloku demokratycznego, [w:] Polska – ZSRR. Struktury podległości. Dokumenty WKP(b) 1944–1949, oprac. G.A. Bordiugow, A. Kochański, A. Koseski, G.F. Matwiejew, A. Paczkowski, Warszawa 1995, s. 128.
[3] AAN, KC PPR, 295/IX-290, Wydział Organizacyjny KW PPR, Sprawozdania opisowe z lat 1944–1948, Sprawozdanie za okres od 20 IX do 1 X 1944 r., k. 8.
[4] AAN, KC PPR, 295/IX-290, Wydział Organizacyjny KW PPR, Sprawozdania opisowe z lat 1944–1948, Sprawozdanie z marca 1945 r., Rzeszów, k. 31.
[5] AIPN Rz, 055/62, WUSW, Materiały dotyczące PPS i PPR, t. 1, k. 25, 26, 27.
78 Jak podaje Andrzej Daszkiewicz w październiku 1946 r. w województwie rzeszowskim było 7745 członków PPR i 8760 członków PPS. W listopadzie 1948 r. proporcje te wyglądały inaczej: 38757 członków PPR i 22861 członków PPS. A. Daszkiewicz, Droga do zjednoczenia ruchu robotniczego w Polce południowo – wschodniej 1944 – 1948, Rzeszów 1989, aneks, tabela nr 5 Ogólna liczba członków PPR i PPS w województwie rzeszowskim w latach 1945 – 1948.
92 M. Krzysztofiński
[6] AIPN Rz, 055/62, WUSW, Materiały dotyczące PPS i PPR, t. 2, Charakterystyka obiektu Polska Partia Socjalistyczna, 23 XII 1948 r., k. 14.
[7] AIPN Rz, 055/62, t. 2, WUSW, Materiały dotyczące PPS i PPR, Sprawozdanie z pracy Referatu V PUBP w Nisku za lipiec 1948 r., 24 VII 1948 r., k. 92.
[8] AIPN Rz, 061/474, Akta operacyjne dotyczące Jana Mirka, Charakterystyka, 6 XII 1949 r., k. 3.
[9] AIPN Rz, 04/36, t. 3, Sprawozdania szefa WUBP w Rzeszowie z lat 1948–1949, Raport za okres od 1 X do 30 X 1948 r., 4 XI 1948 r., k. 41
[10] APRz, KW PPR, 1, Sekretariat, Wojewódzkie konferencje sprawozdawczo-wyborcze z lat 1944–1947, Protokół Wojewódzkiego Zjazdu PPR, 11 III 1945 r., k. 18.
[11] APRz, KW PPR, 3, Plenarne posiedzenia KW PPR – protokoły z lat 1944–1948, Protokół plenum KW PPR przy udziale wszystkich I sekretarzy, 5 III 1948 r., k. 32.
[12] APRz, KW PPR w Rzeszowie, 5, Protokoły egzekutywy KW PPR z lat 1945–1948, Protokół posiedzenia egzekutywy KW PPR w Rzeszowie, 24 IX 1945 r., k. 30–31.
[13] APRz, KW PPR, 8, Sekretariat, Sprawozdania KW PPR z lat 1944–1948, Sprawozdanie za okres od 20 IX do 1 X 1944 r., k. 2.
[14] APRz, KW PPR, 8, Sekretariat, Sprawozdania KW PPR z lat 1944–1948, Sprawozdanie z działalności KW PPR za lipiec 1945 r., k. 28–29.
[15] APRz, KW PPR, 8, Sekretariat, Sprawozdania KW PPR z lat 1944–1948, Sprawozdanie KW PPR za sierpień 1946 r., k. 34.
[16] APRz, KW PPR, 8, Sekretariat, Sprawozdania KW PPR z lat 1944–1948, Sprawozdanie KW PPR za czerwiec 1947 r., k. 46.
[17] APRz, KW PPR, 8, Sekretariat, Sprawozdania KW PPR z lat 1944–1948, Sprawozdanie KW PPR w Rzeszowie za październik 1947 r., k. 64.
[18] APRz, KW PPR, 8, Sekretariat, Sprawozdania KW PPR z lat 1944–1948, Sprawozdanie KW PPR w Rzeszowie za grudzień 1947 r., k. 80.
[19] APRz, KW PPR, 8, Sekretariat, Sprawozdania KW PPR z lat 1944–1948, Sprawozdanie KW PPR w Rzeszowie za styczeń 1948 r., k. 95–97.
[20] APRz, KW PPR, 8, Sekretariat, Sprawozdania KW PPR z lat 1944–1948, Sprawozdanie KW PPR w Rzeszowie za czerwiec 1948 r., k. 173.
[21] APRz, KW PPR, 12, Sekretariat, Okólniki sekretariatu KC PPR z lat 1944–1948, Zadania naszej partii, k. 24.
[22] APRz, KW PPR, 19, Sekretariat, Współpraca partii politycznych – protokoły, sprawozdania i korespondencje z lat 1945–1948, Do Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Partii Robotniczej na ręce tow. Kalinowskiego Józefa w miejscu, 6 III 1948 r., k. 114–121.
[23] APRz, KW PPR, 29, Wydział Organizacyjny, Narady i posiedzenia Wydziału Organizacyjnego oraz aktywu wojewódzkiego z lat 1947–1948, Odgłosy ostatnich wypadków w Jugosławii, 21 VII 1948 r., k. 80.
[24] APRz, KW PPR, 36, Wydział Organizacyjny, Korespondencja Wydziału Organizacyjnego do KP PPR z lat 1946–1948, Do I sekretarzy komitetów powiatowych i miejskich PPR województwa rzeszowskiego, 22 XI 1948 r., k. 86.
[25] APRz, KW PPR, 46, Wydział Organizacyjny, Biuletyn informacyjny KC PPR – Referatu Sprawozdawczego Wydziału Organizacyjnego, 1948 r., k. 179.
[26] APRz, WK PPS w Rzeszowie, 24, Sprawozdanie WK PPS w Rzeszowie za okres od 1 II do 26 III 1947 r. do CKW PPS (Wydział Polityczno-Propagandowy), 27 III 1947 r., k. 5.
[27] APRz, KW PZPR, 14.934, Gwardia Ludowa Podkarpacia, Rozkazy, proklamacje, wspomnienia, Rozkaz nr 3, 11 IX 1944 r., k. 1–2
[28] Barnaszewski B., Polityka PPR wobec zalegalizowanych partii i stronnictw, Warszawa 1996, s. 35–36.
[29] Brygidyn A., Sanok między wojną a stanem wojennym, Krosno [b.r.w.], s. 15.
[30] Chmielowiec P., Urząd Bezpieczeństwa w Łańcucie 1944–1956, Rzeszów 2006, s. 105
Polska Partia Robotnicza … 93
[31] Chmielowiec P., Urząd Bezpieczeństwa w Brzozowie 1944–1956, Rzeszów 2008, s. 185, 187–194.
[32] A. Daszkiewicz, Droga do zjednoczenia ruchu robotniczego w Polce południowo – wschodniej 1944 – 1948, Rzeszów 1989, aneks, tabela nr 5 Ogólna liczba członków PPR i PPS w województwie rzeszowskim w latach 1945 – 1948.
[33] Daszkiewicz A., Międzypartyjne stosunki polityczne w Polsce południowo-wschodniej (lata 1944–1947), Rzeszów 1987, s. 16.
[34] Dobosz S., Przemiany w Małopolsce Środkowej w dobie rewolucji ludowodemokratycznej, Rzeszów 1984, s. 72.
[35] Dział „A” – Polityczny. Sprawozdanie informacyjne za lipiec 1946 r., [w:] Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” w dokumentach, t. 2: Lipiec 1946–styczeń 1947, Wrocław 1997, s. 117.
[36] Dział „B” Sprawozdania ZG WiN – sytuacja wewnętrzna, [w:] Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” w dokumentach, t. 3: Luty–listopad 1947, Wrocław 1997, s. 202.
[37] Dział Polityczny – Sytuacja wewnętrzna w kraju w lutym 1947 r., [w:] Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” w dokumentach, t. 3: Luty–listopad 1947, Wrocław 1997, s. 13–14.
[38] Itrich-Drabarek J., Dylematy polskich socjalistów wobec zmian ustrojowych w Polsce (1944–1948), [w:] Rok 1948. Nadzieje i złudzenia polskich socjalistów, red. M.E. Ożóg, Rzeszów 2000, s. 25.
[39] Jakimek-Zapart E., Nie mogłem inaczej żyć… Grypsy Łukasza Cieplińskiego z celi śmierci, Kraków 2007.
[40] Kamińska-Kwak J., PPR i PPS w powiecie rzeszowskim w latach 1947–1948 na drodze do zjednoczenia, [w:] Rok 1948. Nadzieje i złudzenia polskich socjalistów, red. M.E. Ożóg, Rzeszów 2000, s. 97.
[41] Kampania wyborcza i wybory do Sejmu Ustawodawczego 19 stycznia 1947, wybór, wstęp i oprac. J. Wrona, Warszawa 1999, s. 14–15.
[42] Krzysztofiński M., PPR w powiecie mieleckim w latach 1944–1948, [w:] Mielec i powiat mielecki w latach 1944–1956, red. Z. Nawrocki, J. Skrzypczak, Mielec 2005, s. 155.
[43] M. Krzysztofiński, Komuniści na Rzeszowszczyźnie 1918 – 1944/1945, Rzeszów 2010, s. 305.
[44] Marszalec J., Procesy i prześladowania przywódców PPS-WRN w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku, [w:] Polska Partia Socjalistyczna. Szkice. Polemiki. Wspomnienia, red. R. Spałek, Warszawa 2010, s. 243–273.
[45] Mirek J., Ostatnie dni okupacji i pierwsze lata po wyzwoleniu, [w:] Ze wspomnień działaczy, Rzeszów 1966, s. 125–126.
[46] Nawrocki Z., Kierownictwo krośnieńskiej bezpieki w latach 1944–1956. Próba charakterystyki, [w:] Krosno i powiat krośnieński w latach 1944–1956, red. K. Kaczmarski, M. Krzysztofiński, C. Nowak, Rzeszów–Krosno 2009, s. 125, 127–128
[47] Nawrocki Z., Zamiast wolności. UB na Rzeszowszczyźnie 1944–1949, Rzeszów 1998, s. 232.
[48] Osękowski C., Referendum 30 czerwca 1946 r. w Polsce, Warszawa 2000, s. 12–14.
[49] Ostasz G., Okręg Rzeszowski Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”. Model konspiracji, struktura, dzieje, Rzeszów 2006, s. 140–141, 147–148.
[50] Ostasz G., Schemat organizacyjny Okręgu WiN Rzeszów (1945–1947). Uzupełnienia, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 1996/8.
[51] Pisuliński J., Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Lesku w latach 1944–1956, [w:] „Zwyczajny resort”. Studia o aparacie bezpieczeństwa 1944–1956, red. K. Krajewski, T. Łabuszewski, Warszawa 2005, s. 106.
[52] Przybysz K., Partie polityczne Polski Podziemnej 1939–1945, Warszawa 2006, s. 182–183.
94 M. Krzysztofiński
[53] Siwik A., Polska Partia Socjalistyczna na emigracji w latach 1945–1956, Kraków 1998, s. 18–20.
[54] Spałek R., Między pragmatyzmem a władzą. Zawłaszczanie PPS w kraju (1944–1948), [w:] Polska Partia Socjalistyczna. Szkice. Polemiki. Wspomnienia, red. R. Spałek, Warszawa 2010, s. 147–148.
[55] Syrek W., Początki władzy komunistycznej w powiecie krośnieńskim (od „wyzwolenia” do powstania Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej), [w:] Krosno i powiat krośnieński w latach 1944–1956, red. K. Kaczmarski, M. Krzysztofiński, C. Nowak, Rzeszów–Krosno 2009, s. 37.
[56] Szczepański W., Wspomnienia. Lipiec 1944 – grudzień 1957, oprac. i red. T. Bereza, M. Gliwa, Rzeszów 2008, s. 98.
[57] Śliwa M., Demokracja polska. Idee – ludzie – dzieje, Warszawa 2010, s. 203–204.
[58] Śliwa M., Polska myśl polityczna w I połowie XX wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków 1993, s. 225–226.
[59] Turkowski R., Polityczny ruch oporu chłopów (1945–1947), „Rocznik Historyczny Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego” 1998/12, s. 38
[60] Twarze bezpieki w Polsce południowo-wschodniej 1944–1990. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa, red. J. Izdebski, K. Kaczmarski, M. Krzysztofiński, Rzeszów 2007, s. 243.
[61] Układ sił politycznych w kraju (załącznik do sprawozdania ZG WiN), [w:] Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” w dokumentach, t. 3: Luty–listopad 1947, Wrocław 1997, s. 92.
[62] Wieliczko M., Jasielskie w latach drugiej wojny światowej, Warszawa 1974, s. 265.
[63] Witalec R., Mirek Jan, [w:] Encyklopedia Rzeszowa, Rzeszów 2004, s. 324; W. Grabowski, Polska tajna administracja cywilna 1940–1945, Warszawa 2003, s. 368.
[64] Woszczak W., PPS w powiecie lubaczowskim w latach 1947–48, „Rocznik Lubaczowski” 2000/9–10, s. 183.
[65] Wrona J., Rok 1948. Kontynuacja czy czas przełomu w polskim życiu politycznym ? [w:] Rok 1948. Nadzieje i złudzenia polskich socjalistów, red. M.E. Ożóg, Rzeszów 2000, s. 76–77.
[66] Wrona J., Wizje państwa i społeczeństwa PPR/PZPR oraz ich realizacja (1944–1989), [w:] Wizje i realia. Studia nad realizacją polskiej myśli politycznej XX wieku, red. W. Paruch, K. Trembicka, Lublin 2002, s. 57.
[67] Zagórski A., Schemat organizacyjny WiN-u (1945–1947). Okręg WiN Rzeszów (próba rekonstrukcji), „Zeszyty Historyczne WiN-u” 1995/6.