Znaczenie dokumentacji sądowej w badaniach nad stosunkami polsko-żydowskimi w czasie II wojny światowej na przykładzie regionu podkarpackiego

Artykuł poświęcony jest znaczeniu powojennej dokumentacji sądowej w badaniach nad stosunkami polsko-żydowskich w czasie niemieckiej okupacji. Choć sądownictwo powojenne uwikłane było politycznie, a wyroki sądów kontrowersyjne to stosunkowo rzadko negowało ono jednak podstawowe fakty, w tym negatywne zachowania Polak wobec ludności żydowskiej. W artykule wzięto pod uwagę zarówno śledztwa prowadzone przez Okręgową Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Rzeszowie, jak i dokumentację sądów powszechnych. Wyłania się z niej obraz skomplikowanych stosunków polsko-żydowskich. Akta ukazują pewien rodzaj korelacji pomiędzy pozytywnymi i negatywnymi postawami. Tam, gdzie była udzielana pomoc Żydom często dochodziło także do szantażowania ich, pisania na nich donosów, łapanek na ukrywających się, a w skrajnych przypadkach także do morderstw. Jednocześnie tam, gdzie odnotowane były negatywne zachowania Polaków wobec Żydów znaleźć można czasem także informacje o udzielanej im pomocy (żywienia, przekazywania aryjskich dokumentów czy ukrywania). Powojenna polska dokumentacja sądowa potwierdza tezę, że stosunki polsko-żydowskie nie były jednoznacznie czarno-białe, jak to się często przyjmuje. Jednocześnie jednak nie da ona odpowiedzi na podstawowe pytania dotyczące skali negatywnych postaw Polaków wobec Żydów w czasie niemieckiej okupacji, a tym bardziej o wielkość udzielanej im pomocy.

Pełny tekst (pdf)

1. Cała A., Ochrona bezpieczeństwa fizycznego Żydów w Polsce. Komisje Specjalne przy Centralnym Komitecie Żydów w Polsce, ŻIH, Warszawa 2014.
2. Leniart E., Skazani za antykomunizm. Orzecznictwo Wojskowego Sądu w Rzeszowie (1946-1954/1955), Instytut Pamięci Narodowej, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów 2016.
3. Rączy E., Stosunki polsko-żydowskie w latach II wojny światowej na Rzeszowszczyźnie [w:] Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały, red. A. Żbikowski, IPN, Warszawa 2006.
4. Rączy E., Wydarzenia we wsi Markuszowa 1942–1943. Przyczynek do stosunków polsko-żydowskich [w:] Niepiękny wiek XX, redakcja zbiorowa B. Brzostek, J. Eisler, D. Jarosz, K. Kosiński, T. Wolsza, Warszawa 2010.
5. Rączy E., I. Witowicz I., Polacy ratujący Żydów w latach 1939-1945, IPN, Rzeszów 2011.
6. Skibińska A., Petelewic J., Udział Polaków w zbrodniach na Żydach na prowincji regionu świętokrzyskiego, „Zagłada Żydów. Studia i materiały. Pismo Centrum Badań nad Zagładą IFiS PAN, Warszawa 2005, nr 1.
7. Skibińska A., Markiel T., „Jakie to ma znaczenie, że zrobili to z chciwości”? Zagłada domu Trynczerów, Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Warszawa 2011.

Źródła

1. AIPN Rz, WSR w Rzeszowie, sygn. IPN-Rz 122/211, Akta w sprawie Karola Weryńskiego, Andrzeja Kopeckiego, Wiktora Jadernego, Leona Wanata.
2. AIPN Rz, WSR, Rzeszowie, sygn. IPN Rz 122/329,  Akra w sprawie Włodzimierza Janickiego.
3. AIPN Rz, WSR w Rzeszowie, sygn. IPN-Rz-107/1208, t. 2, Akta w sprawie Michała Maksoń-Lubojeńkiego, Jana Winiarza-Kowlaskiego.
4. AIPN Rz, SOR, sygn. IPN Rz 353/61, Akta w sprawie karnej przeciwko Janowi Miłosiowi i Janowi Indykowi.
5. AIPN Rz, SAR, sygn. IPN Rz 358/80, T. 1, IPN Rz 358/81, T. 2, Akta w sprawie przeciwko Andrzejowi Rewerowi.
6. AIPN Rz, SAR, sygn. IPN-Rz-353/281, Akta w sprawie przeciwko Tomaszowi Wojciechowskiemu.
7. AIPN Rz, SAR, sygn. IPN Rz 283/112, Akta w sprawie przeciwko Eugeniuszowi Niedzieli.