MYŚL POLITYCZNA – ZWIERCIADŁO SPOŁECZNYCH ASPIRACJI ORAZ PRAGNIEŃ. MOŻLIWOŚCI (ORAZ KORZYŚCI) BADAWCZE, OGRANICZENIA, BARIERY, PUŁAPKI

Dla historyka powodem do prowadzenia badań dotyczących myśli politycznej jest
przede wszystkim próba rozszerzenia zakresu pytań, które, gdy się na nie odpowie, pozwolą,
aby najważniejsze zjawiska i procesy z przeszłości mogły zostać wyjaśnione dokładniej i z
większą precyzją. Jeśli stwierdzimy, jak ludzie myśleli, zrozumiemy, w jaki sposób
zachowywali się i dlaczego. Mankamentem powszechnie spotykanym podczas wielu prób
rekonstruowania przeszłości jest pozornie oczywiste, ale mimo to błędne założenie, że
podstawowa racjonalność pozostaje na stałym poziomie, a ludzie żyjący w dawnych czasach
myśleli podobnie do tego, jak ma to miejsce dzisiaj. Jest to szczególnie powszechne w
historii współczesnej, ze względu na wrażenie, że czasy, które staramy się opisywać są
zasadniczo czasami współczesnymi. Jednak to wrażenie może być błędne: nawet zestaw
terminów i wyrażeń używanych w codziennej komunikacji zmienia się co 10-15 lat. W
przypadku daleko idących zmian w sytuacji politycznej i społecznej sprawy komplikują się
jeszcze bardziej, a prawdopodobieństwo błędu popełnianego przez badacza wzrasta
znacząco.
Jest to szczególnie prawdziwe podczas próby rekonstrukcji debaty publicznej. Nawet
posiadając ślady materialne takiej debaty do naszej dyspozycji (korespondencja, pamiętniki,
programy partii politycznych, polemiki, a co najważniejsze prasę) możemy błędnie
zrozumieć ich przesłanie (lub przynajmniej nie zrozumieć go całkowicie) jak tylko
traktujemy je jako wyraz poglądów oderwanych od kontekstu lub ich aktualnej sytuacji.
Interpretacje wystąpień publicznych (w tym komentarze) polityków i ideologów są
szczególnie na to narażone. Stwierdzenie, że dla polityka, słowa są narzędziem działania, a
nie dzielenia się swoimi przemyśleniami jest truizmem. Sytuacja towarzysząca działaniom
polityka tworzy tło do słów wypowiedzianych publicznie. W wielu przypadkach
decydującymi czynnikami nie są tylko treść, ale również forma wypowiedzi. A te były (i
nadal są) inne. Polityk czasem komentuje sytuację otwarcie, czasami z aluzją, a czasem
wierząc, że "historia magistra vitae est", poprzez wzmiankę o ostatnich wydarzeniach.
Jednak w tym ostatnim przypadku to obecna sytuacja, a nie odległa przeszłość, jest zwykle
używana jako odniesienie do interpretacji.
Jest oczywiste, że wszystkie te niuanse muszą być brane pod uwagę podczas
rekonstrukcji poglądów bądź osoby, bądź społeczności. W przypadku społeczności ważne
jest, aby opisać główny nurt poglądów, jak również skrajności, biorąc pod uwagę ich
ewolucję i wszystkie indywidualne różnice, które odzwierciedlają pomysły, które ulegały
zmianom. Błędem popełnianym w wielu badaniach na ten temat jest „uśrednienie”
wszystkich poglądów występujących w badanym środowisku poprzez zacieranie różnic i
pokazanie jak elementy doktryny są połączone ze sobą, a nie, jak były one związane z ich
otoczeniem oraz zmieniającą się sytuacją polityczną.

Pełny tekst (pdf)

[1] Bocheński A., Między Niemcami a Rosją, Warszawa 1937.
[2] Colbern W.H., Polska. Styczeń –sierpień 1939. Analizy i prognozy. Komentarze do
wydarzeń attache wojskowego ambasady USA w Warszawie, Warszawa 1986.
[3] Feldman W., Dzieje polskiej myśli politycznej 1864–1914,2 wyd., Warszawa
1933, s. 1.
[4] Garlicki A., Od Brześcia do maja, Warszawa 1986.
[5] Giertych J., Tragizm losów Polski, Pelplin 1936.
[6] Goetel F., Podznakiem faszyzmu, Warszawa 1939.
[7] Hertz A., Żydzi w kulturze polskiej, Paryż 1961.
[8] Juzwenko A., Rosja w polskiej myśli politycznej lat 1864–1918, [w:]Polska myśl
polityczna XIX i XX wieku.
[9] Kawalec K., Spadkobiercy niepokornych. Dzieje polskiej myśli politycznej 1918–
1939, Wrocław 2000.
[10]Kulesza W.T., Koncepcje ideowo-polityczne obozu rządzącego w Polsce w latach
1926–1935, Wrocław 1985.
[11]Casch Ch., Bunt elit, Kraków 1997.
[12]Morawski K.M., Źródło rozbiorów Polski. Studia i szkice z ery Sasów i
Stanisławów, Warszawa 1935.
[13]Narodowa Demokracja wobec nacjonalizmu niemieckiego, „Dzieje Najnowsze”
1986/3–4.
[14]Paruch W., Myśl polityczna obozu piłsudczykowskiego, Lublin 2005.
[15]Villon E.J., Spotkania, rozmowy i korespondencja z Romanem Dmowskim 1917–
1922, „Glaukopis” 2006/5–6.
[16]Wapiński R., Świadomość polityczna w II Rzeczypospolitej, Łódź 1989.
[17]Wata A., Mój wiek. Pamiętnik mówiony. Część pierwsza, Warszawa 1990.
[18]Wierzbicki A., Naród-państwo w polskiej myśli historycznej dwudziestolecia
międzywojennego, Wrocław 1978.
[19]Zaczyn” z czerwca 1937, numery 22 i 24.
[20]Zieliński H., Słowo wstępne, [w:]Polska myśl polityczna XIX i XX
wieku,t.1:Polska i jej sąsiedzi, red. H.Zieliński, Wrocław 1975.
[21]Znaniecki F., Upadek cywilizacji zachodniej. Szkic z pogranicza filozofii kultury i
socjologii, Poznań 1921.