OD WROGA KLASOWEGO DO WROGA ETNICZNEGO – EWOLUCJA KOMUNISTYCZNEJ MYŚLI POLITYCZNEJ NA PRZYKŁADZIE POLSKIEJ PARTII ROBOTNICZEJ I POLSKIEJ ZJEDNOCZONEJ PARTII ROBOTNICZEJ W LATACH 1942–1968

Podmiotem rozważań były Polska Partia Robotnicza i Polska Zjednoczona Partia
Robotnicza, partie komunistyczne o ideologii marksistowsko-leninowskiej, które zbudowały
system polityczny Polski Ludowej i sprawowały władzę polityczną. Autorka zajęła się
myślą polityczną, a szczególnie jedną z jej kategorii – wróg. Celem artykułu było pokazanie
ewolucji myśli politycznej partii komunistycznych przy wykorzystaniu przedmiotowej
kategorii i z uwzględnieniem wroga rzeczywistego oraz tzw. obiektywnego i potencjalnego.
System polityczny stworzony przez komunistów potrzebował wroga. Lokalizacja wroga
była pochodną narzuconych przez suwerena zewnętrznego wskazań ideologicznych,
politycznych i wojskowych. Wrogiem klasowym, zarówno rzeczywistym, jak też
obiektywnym i potencjalnym, były różne podmioty: siły społeczne, polityczne i wojskowe
związane z poprzednim państwem, a w okresie wojny z Polskim Państwem Podziemnym –
państwa kapitalistyczne, po utrwaleniu władzy zaś – kolejne grupy społeczne, instytucje,
środowiska zawodowe, członkowie elity władzy. Wrogiem potencjalnym były mniejszości
narodowe i ich stowarzyszenia, które, w zależności od potrzeb mogły przeobrazić się we
wroga obiektywnego i rzeczywistego. PPR i PZPR, wzorem innych partii komunistycznych,
stosowała elastyczne formy i środki walki z wrogiem, w zależności od potrzeb: przemoc
fizyczną, dyskredytację, infiltrację, dyskryminację materialną, charakterystyczne dla okresu
walki o władzę i jej utrwalenie, i inne, np. wymuszanie emigracji, czy szykany w postaci
odmowy wydania paszportu, aresztu 48–godzinnego, rewizji, zablokowania możliwości
awansu, blokady dostępu na studia.

Pełny tekst (pdf)

[1] II Zjazd PZPR, Warszawa 1954.
[2] III Plenum Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej
(11, 12, 13 listopada 1949 r.), „Nowe Drogi” 1949 [numer specjalny].
[3] V Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Stenogram, Warszawa
1969.
[4] VIII Plenum Komitetu Centralnego PZPR 19–21 X 1956 r., ND 1956/10.
[5] Aparat bezpieczeństwa w latach 1944–1956: taktyka, strategia, metody, cz.
2: Lata 1948–1949, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1994.
[6] Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1953–1954. Taktyka, strategia,
metody, wstęp A. Paczkowski, wybór i oprac. G. Majchrzak, A. Paczkowski,
Warszawa 2004.
[7] Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 1, Warszawa 200.
[8] Arendt A., Korzenie totalitaryzmu, t. 2, tłum. D. Grinberg, M. Szawiel,
Warszawa 2008.
[9] Bäcker R., Totalitaryzm. Geneza. Istota. Upadek, Toruń 1992.
[10]Centrum władzy. Protokoły posiedzeń kierownictwa PZPR. Wybór z lat
1949–1970, oprac. A. Dudek, A. Kochański, K. Persak, Warszawa 2000.
[11]Cortois S., Werth N. i in., Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror,
prześladowania, wstęp do polskiego wydania K. Kersten, Warszawa 1999.
[12]Dokumenty do dziejów PRL. Centrum władzy. Protokoły posiedzeń
kierownictwa PZPR. Wybór z lat 1949–1970, oprac. A. Dudek, A. Kochański,
K. Persak, Warszawa 2000.
[13]Eisler J., Polski rok 1968, Warszawa 2006.
[14]Friszke A., Opozycja polityczna w PRL 1945–1980, Londyn 1994.
[15]Friszke A., Rozgrywka na szczycie. Biuro Polityczne KC PZPR w
październiku 1956, „Więź” 1996/9.
[16] Garlicki A., Władysław Gomułka o marcu 1968, „Przegląd Historyczny”
1993/4.
[17]Garlicki A., Z tajnych archiwów, Warszawa 1993.
[18]Gomułka W., Przemówienie w czasie VIII Plenum KC PZPR, „Nowe Drogi”
1956/10.
[19] Jedlicki W., Chamy i Żydy, „Kultura” 1962/12.
[20]Kersten K., Polacy – Żydzi – komunizm. Anatomia półprawd 1939–68,
Warszawa 1992.
[21]Lesiakowski K., Emigracja osób pochodzenia żydowskiego z Polski w latach
1968–1969, „Dzieje Najnowsze” 1993/2.
[22]Lesiakowski K., Mieczysław Moczar „Mietek”. Biografia polityczna,
Warszawa 1998.
[23]Marzec 1968. Trzydzieści lat później [materiały konferencji zorganizowanej
pod patronatem Prezydenta m. stoł. Warszawy przez Instytut Historyczny
UW, Instytut Studiów Politycznych PAN oraz Żydowski Instytut Historyczny
przy współpracy Wydawnictwa Naukowego PWN SA na Uniwersytecie
Warszawskim 6 i 7 marca 1998 r.], t. 1: Referaty, red. M. Kula, P. Osęka i M.
Zaremba, Warszawa 1998.
[24]Mazur M., Rec.: A. Skalska, Obraz wroga w antysemickich rysunkach
prasowych Marca ’68, Warszawa 2007, „Dzieje Najnowsze” 2009/2.
[25]Mironowicz E., Polityka narodowościowa PRL, Białystok 2000.
[26]Oblicza Marca 1968, red. K. Rokicki, S. Stępień, Warszawa 2004.
[27]Olejnik L., Polityka narodowościowa Polski w latach 1944–1960, Łódź 2003.
[28]Paczkowski A., Aparat bezpieczeństwa w latach odwilży: casus polski,
„Zeszyty Historyczne” 1995/114.
[29]Paczoska A., Oskarżeni o separatyzm. Działania tajnych służb PRL wobec
działaczy Kaszubskich w latach 1945–1970, „Pamięć i Sprawiedliwość.
Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu”
2004/2.
[30] „Polityka” 1991.
[31]Polska Partia Robotnicza. Dokumenty programowe 1942–1948, wyboru i
oprac. dokumentów dokonał zespół M. Malinowski i in., Warszawa 1984.
[32]PPR. Rezolucje, odezwy, instrukcje i okólniki Komitetu Centralnego I 1946–I
1947, oprac. W. Góra, B. Halaba, N. Kołomejczyk, Warszawa 1961.
[33]Przemówienie W. Gomułki w czasie XII Plenum KC PZPR [8–9 lipca 1968
r.], ND 1968/8.
[34]Publicystyka konspiracyjna PPR 1942–1945, t. 2, Warszawa 1964.
[35]Rakowski M. F., Dzienniki polityczne 1963–1966, Warszawa 1999.
[36]Ryszka F., Państwo stanu wyjątkowego. Rzecz o systemie państwa i prawa
Trzeciej Rzeszy, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1985.
[37] Sprawozdanie KC oraz zadania partii w dziedzinie umacniania socjalizmu i
dalszego rozwoju PRL [referat I sekretarza KC PZPR tow. Władysława
Gomułki], ND 1968/12.
[38]Stobiecki R., Bolszewizm a historia. Próba rekonstrukcji bolszewickiej
filozofii dziejów, Łódź 1998.
[39]Stola D., Kampania antysyjonistyczna w Polsce 1967–1968, Warszawa 2000.
[40] „Trybuna Ludu” - 1956.
[41]Walicki A., Marksizm i skok do królestwa wolności: Dzieje komunistycznej
utopii, Warszawa 1996.
[42]Walicki J., Bezdroża nauki i publicystyki – o nowej książce Jana T. Grossa,
„Dzieje Najnowsze” 2007/1.