UDZIAŁ RADZIECKICH RESORTÓW „SIŁOWYCH” W „PUCZU SIERPNIOWYM” 1991 ROKU. CZĘŚĆ 2

Niniejszy artykuł jest kontynuacją syntezy dotyczącej roli, jaką odegrały ówczesne
radzieckie resorty „siłowe”: Ministerstwo Obrony, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych oraz
Komitet Bezpieczeństwa Państwowego, w próbie zamachu stanu podjętej przez członków
Państwowego Komitetu do spraw Stanu Wyjątkowego między 19 a 21 sierpnia 1991 r.
Wbrew pierwotnym założeniom planistów demonstracja siły poprzez wprowadzenie do
większych miast dużej ilości sprzętu wojskowego nie zniechęciła przeciwników puczu do
organizowania różnorodnych form protestu, choć stały się one bardziej widoczne dopiero od
południa pierwszego dnia puczu. W tej sytuacji główny ciężar działań powinny wziąć na
siebie dwa pozostałe resorty – KGB i MWD.
Jednak i w tym przypadku brak skonkretyzowanego planu działania rozpisanego na
konkretne formacje i służby aż do poziomu poszczególnych (centralnych oraz terenowych)
jednostek organizacyjnych doprowadził do licznych zaniechań, zwłaszcza w pierwszych
sześciu godzinach od chwili wprowadzenia stanu wyjątkowego. Trzy z nich miały charakter
kluczowy i to one ostatecznie przesądziły o niepowodzeniu puczu
Zastosowane w cudzysłowach określenia, takie jak: działania „filtracyjne”,
„zapobiegawczo-profilaktyczne”, „negatywne postawy”, „elementy antyspołeczne” czy
„zagraniczne kręgi władzy” – pochodzą z cytowanych w różnych źródłach oficjalnych
dokumentów wspomnianych resortów, zwłaszcza KGB. W większości są one nie tylko
dosłownie przytoczonymi zwrotami z ówcześnie stosowanego tzw. języka operacyjnego, ale
stanowią jednocześnie – tak charakterystyczny dla okresu istnienia Związku Radzieckiego –
przykład prymatu sfery ideologii nad całokształtem życia społeczno-politycznego. Należy
zarazem zaznaczyć, że w państwach demokracji liberalnej część z nich miała nieco inny,
a często nawet absolutnie przeciwstawny wydźwięk.
W przypadku osób, których imiona, ówcześnie posiadane przez nich stopnie wojskowe
oraz pełnione funkcje przedstawiono w pierwszej części artykułu, ograniczono się jedynie
do podania nazwisk.

Pełny tekst (pdf)

[1] Альбац Е., Мина замедленного действия. Политический портрет КГБ,
Русслинт, Москва 1992.
[2] Andrew C., Gordievsky O., Comrade Kryuchkov’s Instructions: Top Secret
Files on KGB Foreign Operations, 1975–1985, Stanford University Press,
Stanford 1994.
[3] Andrew C., Mitrokhin V., The Mitrokhin Archive. The KGB in Europe and
the West, Penguin Press, London 2000.
[4] Бакатин В., Избавление от КГБ. Время, события, люди, Московские
Новости, Москва 1992.
[5] Barylski R., The Soldier in Russian Politics 1988–1996: Duty, Dictatorship,
and Democracy Under Gorbachev and Yeltsin, Transaction Publ., New
Brunswick 1998.
[6] Beissinger M., Nationalist Mobilization and the Collapse of the Soviet State,
Cambridge University Press, Cambridge 2002.
[7] Bennett G., The Ministry of Internal Affairs of the Russian Federation, The
Conflict Studies Research Centre – Royal Military Academy, Sandhurst
2000.
[8] Boriew W., Trzy dni. Ostatni wojskowy spektakl epoki komunizmu, Amber,
Warszawa 1992.
[9] Brusstar J., Jones E., The Russian Military’s Role in Politics, Institute for
National Strategic Studies-National Defence University, Washington 1995.
[10]Bush G., Scowcroft B., Świat przekształcony, Politeja, Warszawa 2000.
[11]Central Intelligence Agency, The Russian Security Services: Sorting Out the
Pieces, Directorate of Intelligence, LDA 92-14029, 15 September 1992, k. 1–
6, http://www.foia.cia.gov (dostęp: 14.12.2013).
[12]Curfman R., Russian Police Transition To Democracy: Revising The Russian
Police Attitude Toward The Rule of Law, Naval Postgraduate School,
Monterey December 1997.
[13]Цыганок A., Четыре судьбоносных дня: 19–22 августа 1991-го. Записки
начальника Оперативного отдела штаба обороны Дома Советов,
„Независимая Газета” 18.08.2006 r., http://nvo.ng.ru/history/2006-08-
18/1_19aug91.html?id_user=Y.
218 L. Pawlikowicz, K. Surowiec
[14]Delavre T., Der Putsch in Moskau: Berichte und Dokumente, Insel-Verlag,
Frankfurt am Main – Leipzig 1992.
[15]Dobbs M., Precz z Wielkim Bratem. Upadek imperium radzieckiego, Rebis,
Poznań 1998.
[16]Dunlop J., The August 1991 Coup and Its Impact on Soviet Politics, „Journal
of Cold War Studies” 5/1 (2003), s. 94–127.
[17]Dunlop J., The Rise of Russia and the Fall of the Soviet Empire, Princeton
University Press, Princeton–Chichester 1993.
[18]Ebon M., KGB: Death and Rebirth, Praeger, Westport–London 1994.
[19]FBIS Report, Central Asia-Russia: Procuracy Statement on Army Role in
Coup, „Foreign Broadcast Information Service” 1992/31, s. 22–27.
[20]Феськов В., Калашников К., Голиков В., Советская Армия в годы
«холодной войны» (1945–1991), Изд. Томскoго университета, Томск
2004.
[21]Фонд «Имени Дмитрия Комаря: Формирование штаба обороны,
http://kfond.org/blog/107_nachalnik_operativnogo_otdela_shtaba_oboronu_d
oma_sovetov_vspominaet_kak_moskva_-_chut_ne_stala_stalingradom_-
_1942.html.
[22]Фонд «Имени Дмитрия Комаря: Силы ГКЧП, http://kfond.org/blog/103_silu_
gkchp.html.
[23]Freelance Bureau: Заключение по материалам расследования роли и
участии
[24]должностных лиц КГБ СССР в событиях 19-21 августа 1991 года,
http://flb.ru/material.phtml?id=3632.
[25]Galeotti M., Perestroika, Perestrelka, Pereborka: Policing Russia in a Time
of Change, „Europe-Asia Studies” 45/5 (1993), s. 769-786.
[26]Хлобустов O., Август 1991: где был КГБ?, Эксмо-Алгоритм, Москва
2011.
[27]Яровой А., Прощай, КГБ, Олма-Пресс, Москва 2001.
[28] Jelcyn B., Notatki prezydenta, Univ-Comp, Warszawa 1995.
[29]Knight A., Szpiedzy bez maski. Spadkobiercy KGB, Prószyński i S-ka,
Warszawa 2001.
[30]Knight A., The Coup that Never Was: Gorbachev and the Forces of Reaction,
„Problems of Communism” 1991/XL, s. 36–43.
[31]Kozhevnikov A., On the Barricades, [w:] Russia at the Barricades :
Eyewitness Accounts of the August 1991 Coup, red. V.E. Bonnell, A. Cooper,
G. Freidin, Sharpe, New York 1994, s. 263–266.
[32]Крючков В., Личное дело, t. 2, Олимп, Москва 1997.
[33]Lehrke J.P., The Transition to National Armies in the Former Soviet
Republics 1988–2005, Routledge, Abington – New York 2013.
[34]Ленский А., Цыбин М., Советские сухoпутные войска в последний год
Союза СCСР. Справочник, Санкт-Петербург 2001.
[35]Леонов Н., Крестный путь России 1991–2000, Русский Дом, Москва
2002.
[36]Лубянка. Органы ВЧК-ОГПУ-НКВД-НКГБ-МГБ-МВД-КГБ 1917–1991.
Справочник, red. А. Кокурин, Н. Петров, Международный Фонд
»Демократия«, Москва 2003.
[37]Odom W.E., Alternative Perspectives on the August Coup, „Problems of
Communism” 1991/XL, s. 13–19.
[38]Oldberg I., The August Coup and the Soviet Armed Forces, „Russia and
Eurasia Armed Forces Review Annual” 1991/15, red. T.W. Karasik,
Academic International Press, Gulf Breeze 1991, s. 87–101.
[39]Материалы дела о проверке конституционности Указов Президента
РФ, касающихся деятельности КПСС и КП СФСР, а также o проверке
конституционности КПСС и КП СФСР, том 2, Конституционный Суд
Российской Федерации, Москва 1997.
[40]Млечин Л., Председатели КГБ. Рассекреченные судьбы,
Центрполиграф, Москва 1999.
[41]Polit.ru: Цыганок A., Белодомовские мифы августа 1991 г., 18.08.2006,
http://polit.ru/article/2006/08/18/mify_1991/.
[42]Potyrała B., Szczegóła H., Czerwoni marszałkowie. Elita Armii Radzieckiej
1935–1991, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. T. Kotarbińskiego, Zielona
Góra 1997.
[43]Potyrała B., Szlufik W., Koniec mitu o niezwyciężonej Armii Radzieckiej (lata
siedemdziesiątedziewięćdziesiąte), Wyższa Szkoła Pedagogiczna
w Częstochowie, Częstochowa 2001.
[44]Пржездомский А.С., За кулисами путча, Вече, Москва 2011.
[45]Roxburgh A., The Second Russian Revolution: The struggle for Power in the
Kremlin, Pharos Books, New York 1992.
[46] „Russia and Eurasia Armed Forces Review Annual” 1991/15, red. T.W.
Karasik, Academic International Press, Gulf Breeze 1991.
[47]Shelley L., Policing Soviet Society: The Evolution of State Control,
Routledge, New York 1996.
[47]Смоленцев В., Гарнизоны и перевороты,
http://www.zavtra.ru/cgi//veil/data/zavtra/98/ 254/44.html.
[49]Sobczak A., Przed upadkiem. Wspomina mer Petersburga, PWN, Warszawa
1992.
[50]Starr B., Moiseev replaced by Shaposhnikov, „Jane’s Defence Weekly”
31.08.1991, s. 338.
[51]Степанков В., Лисов Е. , Кремлевский заговор: Версия следствия,
Огонек, Москва 1992.
[52]Стригин Е., КГБ был, ест и будет. От КГБ до МБ РФ, Эксмо-
Алгоритм, Москва 2004.
[53]Стригин Е., Предавшие СССР, Алгоритм, Москва 2005.
[54]Шальнев С., Кто развалил СССР, Грааль, Москва 2001.
[55]Шевякин А., КГБ против СССР. 17 мгновений измены, Яуза-Эксмо,
Москва 2012.
[56]Шевякин А., Разгром советской державы, Вече, Москва 2005.
[57]Taylor B., The Soviet Military and the Disintegration of the USSR, „Journal
of Cold War Studies” 5/1 (2003), s. 17–66.
[58]Waller J. M., Secret Empire: The KGB in Russia Today, Westview Press, San
Francisco – Oxford 1994.