EWANGELICKIE KOŚCIOŁY W TOMASZOWIE MAZOWIECKIM. PRÓBA ANALIZY PRZESTRZENNO-UŻYTKOWEJ I ARCHITEKTONICZNEJ

Celem artykułu jest analiza przestrzenno-użytkowa i architektoniczna dwóch kościołów ewangelickich w Tomaszowie Mazowieckim: Św. Trójcy i Zbawiciela. Pierwszy z nich wybudowano w latach 20. XIX wieku w rynku lokowanego miasta, z chwilą przybycia ewangelików do nowo powstałej i rozwijającej przemysł włókienniczy osady. Zbudowano go na planie prostokąta z półowalną, pełniącą funkcję zakrystii kaplicą od północy. Bogato zdobiona południowa fasada zwrócona w stronę rynku posiada cechy klasycystyczne, a kanelowane pilastry dźwigające tympanon reprezentują prowincjonalną – w dobrym tego słowa znaczeniu – architekturę. Wnętrze z trzech stron obiegały empory wsparte na drewnianych kolumnach, co jest charakterystyczne dla przestrzeni świątyń ewangelickich. Niestety nie zachowało się pierwotne wyposażenie obiektu. Kościół był przeznaczony dla 400 wiernych, zwiększająca się ich liczba wymusiła zbudowanie nowego dużego kościoła przy ulicy św. Antoniego. W latach 1897–1899 wg projektu Pawła Hofera powstała nieorientowana (prezbiterium od północnego wschodu) neogotycka budowla pseudohalowa z jednowieżową fasadą wtopioną w bryłę kościoła między prostokątne kruchty. Trójprzęsłowy obiekt oszkarpowany dwuuskokowymi przyporami przekryto sklepieniami krzyżowymi i krzyżowo-żebrowymi oddzielonymi ostrołucznymi wąskimi gurtami. Elewacje zdobione są gzymsami, kolumienkami, ślepymi blendami, a w oknach spotyka się laskowanie, maswerki i elementy pięcioliścia. Porównując ten ewangelicki obiekt sakralny z innymi, podobnymi, katolickimi realizacjami neogotyckimi musimy powiedzieć, że pod względem programu przestrzenno-użytkowego i architektonicznego się nie różnią, może dekoracje wnętrza kościołów ewangelickich są skromniejsze, a ich najistotniejszym wyróżnikiem jest obecność empory nad nawami bocznymi.

Pełny tekst (pdf)

[1] Gwóźdź E., Tomaszów Mazowiecki – Zespół kościoła ewangelicko-augsburskie­go (Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa),Piotrków Trybunalski 1997 (mps w WUOZ w Łodzi Delegatura w Piotrkowie Trybunalskim).

[2] Historia parafii w Tomaszowie Mazowieckim [w:] Parafia ewangelicko-augsburska w Tomaszowie Mazowieckim, www.tomaszow.luteranie.pl/historia (dostęp 9.05.2017).

[3] Kneifel E., Die Pastoren der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen. Ein bio­graphisches Pfarrerbuchmiteinem Anhang, Eging [1967].

[4] Kneifel E., Geschichte der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen, Nieder­marschacht über Winsen/Luhe [1964].

[5] Korczak Ziółkowski J., Tomaszów Mazowiecki – Kościół ewangelicki p.w. Św. Trójcy ob. polskokatolicki (Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa), Piotrków Trybunalski, 1991 (mps w WUOZ w Łodzi Delegatura w Piotrkowie Trybunalskim).

[6] Kurzer Abriss der Geschichte der Tomaszower Evangelisch-Augsburgischen Ge­meinde, Tomaszów 1902.

[7] Stefański K., Tomaszów Mazowiecki – Ewang.-augsb. kościół parafialny p.w. Zbawiciela (Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa), Piotrków Trybunalski 1988 (mps w WUOZ w Łodzi Delegatura w Piotrkowie Trybunalskim).

[8] Tomaszów [w:] Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 12, red. B. Chlebowski, Warszawa 1892, s. 371–374.

[9] Tomaszów Mazowiecki – dokumentacja fotograficzna własna (w archiwum autorów).