ARCHITEKTURA KOLEGIÓW JEZUICKICH WE WŁOSZECH I W RZECZYPOSPOLITEJ DO POŁOWY XVII WIEKU – POSZUKIWANIE WZORÓW NA WYBRANYCH PRZYKŁADACH

Kiedy w końcu XVI wieku Jezuici rozpoczęli swoją działalność na terenie Rzeczypospolitej tym samym zaczął się proces budowy domów zakonnych Towarzystwa Jezusowego. Samodzielnymi jednostkami organizacyjnymi były fundowane przy wsparciu biskupów i magnatów kolegia, przy których jezuici prowadzili działalność edukacyjną.

Architektami pierwszych kolegiów na terenie Rzeczypospolitej byli sprowadzani z Włoch architekci-jezuici. Przenosili oni na grunt Polski włoskie rozwiązania, ale (zgodnie z założeniem akomodacji do miejscowych warunków i potrzeb) dostosowywali owe wzorce tak aby lepiej funkcjonowały w odmiennym otoczeniu. Mimo iż wyraźnie widoczne są podobieństwa, zwłaszcza w ogólnym rozplanowaniu elementów zespołu, w polskich transpozycjach wypracowanych we Włoszech wzorców wyraźne są cechy specyficzne dla tego obszaru.

Porównanie rozwiązań architektonicznych i funkcjonalnych kolegiów Polskich i Włoskich pozwala na określenie jak silny był wpływ lokalnych warunków na ugruntowane wzorce. Odmienne warunki klimatyczne zaowocowały odseparowaniem komunikacji od dziedzińców, a także innym sposobem funkcjonowania tychże. Natomiast uboższe sąsiedztwo kolegiów (zwłaszcza w mniejszych miastach) doprowadziło do znacznej redukcji w dekoracyjnym opracowaniu elewacji. Należy jednak pamiętać że jednym z najsilniejszych elementów kształtujących układ funkcjonalny danego zespołu była konieczność dopasowania się do konkretnej, niepowtarzalnej sytuacji: kształtu działki oraz ukształtowania otaczającej tkanki miejskiej poprzez wykorzystanie istniejących osi i połączeń widokowych. Czyni to każdy obiekt niepowtarzalnym i najlepiej ukazuje filozofię działania zakonu jezuitów.

Pełny tekst (pdf)

[1]  Paszenda J.: Losy tak zwanego stylu jezuickiego, Biuletyn Historii Sztuki, Tom 62, Numer 1/2, 2000, s. 163-174.

[2]  Dainville de F.; La Légende du style jésuite, Etudes, n° 287, 1955, pp. 3-16.

[3]  Christ Y.: Le style jesuite n’existe pas, Jardin des arts, n° 86, 1962, pp. 44-49.

[4]  Pirri P.: Giovanni Tristano e i promordi della architettura gesuitica, Institutum Historicum Societatis Iesu, Rzym 1955.

[5]  Moisy P.: Les églises des jésuites de l’acière assistance de France, Institutum Historicum Societatis Iesu, Rzym 1958.

[6]  Vallery-Radot J.: Le recueil de plans d'édifices de la Compagnie de Jésus conservé à la Bibliothèqne nationale de Paris, Institutum Historicum Societatis Iesu, Rzym 1960.

[7]  Bösel R.: Jesuitenarchitektur in Italien (1540-1773), I. Die Baudenkmäler der römischen und der neapolitanischen Ordensprovinz, II. Die Baudenkmäler der mailändischen Ordensprovinz, Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien 1985-2007.

[8]  Bencivenni M.: L’architettura della Compagnia di Gesu in Toscana, Alinea, Firenze 1996.

[9]  Paszenda J.: Budowle jezuickie w PolsceXVI-XVIII w., tom 1-5, Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum” – Wydawnictwo WAM, Kraków 1999-2013.

[10]  Bailey G.: Le style jesuite n'existe pas: Jesuit Corporate Culture and the Visual Arts, The Jesuits: cultures, sciences, and the arts, 1540-1773, Vol. 1, University of Toronto Press, Toronto 1999.

[11]  Levy E.: Propaganda and the Jesuit Baroque, University of California Press, Berkeley 2004.

[12]  Marino A.: L'idea di tradizione e il concetto di modernità nell'architettura della Compagnia di Gesù , L' architettura della Compagnia di Gesù in Italia. XVI-XVIII secolo, Centro Culturale S. Fedele, Milano 1992, pp. 53-56.

[13]  Galantowicz B.: Rozwiązania urbanistyczne barokowych zespołów budowli jezuickich na Śląsku a problem akomodacji w działalności misyjnej jezuitów, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1997.

[14]  Smith J. C.: Sensuous Worship: Jesuits and the Art of the Early Catholic Reformation in Germany, Princeton University Press, Princeton 2002.

[15]  O’Malley J.: Pierwsi jezuici, Wydawnictwo WAM, Kraków 1999.

[16]  Bosel R.: Episodi emergenti dell’architettura gesuitica in Italia, La arquitectura jesuítica. Actas del Simposio Internacional, Institucion Fernando el catolico (C.S.I.C.), Zaragoza 2012, pp. 71-89.

[17]  Patetta L., Balestreri I., Coscarella C., Zocchi D.: L’architettura della Compagnia di Gesu in Italia XVI-XVIII sec., Grafo, Brescia 1990.

[18]  http://gallica.bnf.fr (dostęp 05.10.2016 r.).

[19]  https://www.maremagnum.com/stampe/palermo-pianta-della-citta-di-palermo/ 130083158 (dostęp 05.10.2016 r.).

[20]  Paszenda J.: Architekci jezuiccy w Polsce, Praxis atque theoria. Studia ofiarowane profesorowi Adamowi Małkiewiczowi, IHS UJ, Kraków 2006, s. 245-253.

[21]  Poplatek J., Paszenda J.: Słownik jezuitów artystów, Wydawnictwo WAM, Kraków 1972.

[22]  Paszenda J.: Kościół Bożego Ciała (pojezuicki) w Nieświeżu, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, Tom 21, Nr 3, 1976, s. 195-216.

[23]  Betlej A.: Projekty Kościoła Jezuitów w Przemyślu. Uwagi na temat rysunków Giacomo Briano ze zbiorów The Getty Research Institute, Sprawozdania z czynności i posiedzeń PAU, 65, 2001, s. 131-133.

[24]  Paszenda J.: Lubelskie projekty Michała Hintza i Jakuba Briano, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, Tom 17, Nr 1, 1972, s. 41-58.

[25]  Paszenda J.: Dzieje budowy kościoła i Kolegium Jezuitów w Łucku według źródeł jezuickich, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, Tom 45, Nr 1, 2000, s. 34-44.